κίνητρο επίτευξης - στοχοθεσία...

Η πορεία της ζωής ενός ανθρώπου διαμορφώνεται από στόχους μικρούς ή μεγάλους, συνειδητούς ή ασυνείδητους. Ένστικτα, πάθη και ορμές ωθούν το άτομο σε ανάλογες δράσεις και επιλογές. Στην προκειμένη περίπτωση θα εξετάσουμε τους στόχους εκείνους που αφορούν την επιτυχία σε «συνθήκες όπου απαιτείται ποιότητα στην επίδοση», στόχους, δηλαδή, απόλυτα συνειδητούς, όπου «το άτομο γνωρίζει πως η επιτέλεση του έργου του θα αξιολογηθεί με βάση κάποια τυπικά κριτήρια ποιότητας». Το να βρεθεί κανείς σε μια γενική περίσταση επίτευξης είναι κάτι που συμβαίνει από τα πρώτα, κιόλας, μαθητικά του χρόνια. Η είσοδός του, ωστόσο, σε μια ειδική περίσταση επίτευξης, η οποία «αφορά στη θέσπιση συγκεκριμένων στόχων και σκοπών και επιλογή των ενεργειών που θα οδηγήσουν σε αυτούς», προϋποθέτει ένα ικανό κίνητρο, το οποίο με τη σειρά του εξαρτάται τόσο από την προσωπικότητα του ατόμου και τις προσδοκίες του, όσο και από την αξία του ίδιου του επιτελούμενου έργου. Η προσωπικότητα – η οποία, σύμφωνα με τον Murray, «μπορεί να περιγραφεί μέσα από μια σειρά θεμελιωδών ψυχοκοινωνικών αναγκών», όπως η ανάγκη της προστασίας, της αναγνώρισης, της συνεργασίας, της απόκτησης αγαθών, της σύναψης κοινωνικών σχέσεων κ.α.– είναι αυτή που διαμορφώνει το προσωπικό κίνητρο (Ms), έναν παράγοντα υποκειμενικό μεν, πολύ βασικό δε, για τον προσανατολισμό του ατόμου προς την επιτυχία. Μεγάλη σημασία έχει, επίσης, η προσδοκία που τρέφει το άτομο για την επιτυχία του (Ps) αλλά και η ίδια η αξία της επιτυχίας (Is), η οποία, βέβαια, αφορά στην «υπερηφάνεια που, το άτομο, αισθάνεται μετά την επίτευξη ενός δύσκολου και σημαντικού έργου». Είναι φανερό πως η προσδοκία της επιτυχίας συνδέεται άμεσα με τη δυσκολία του έργου. Εύκολος στόχος συνεπάγεται μεγάλη πιθανότητα επίτευξής του, που σημαίνει μικρή αξία επιτυχίας του˙ δύσκολος στόχος συνεπάγεται μικρή πιθανότητα υλοποίησής του, αν και μεγάλη αξία επιτυχίας του. Έργα μέσης δυσκολίας είναι, συνεπώς, αυτά που ελκύουν τα άτομα τα οποία προσανατολίζονται προς την επιτυχία. Ούτε τα πολύ εύκολα, αφού δεν προκαλούν το ενδιαφέρον τους, ούτε, όμως, και τα πολύ δύσκολα λόγω της μικρής πιθανότητας υλοποίησής τους. Σύμφωνα με τον Atkinson, η προσδοκία επιτυχίας διαμορφώνεται τόσο από τις προηγούμενες ανάλογες εμπειρίες του ίδιου του ατόμου, όσο και από τις πληροφορίες «σχετικά με την επίτευξη άλλων ατόμων στην περίσταση αυτή», ενώ, κατά τον Tolman, επηρεάζεται, κυρίως, από την ποιότητα και την ποσότητα «των αμειφθεισών δοκιμών». Η προσδοκία της αμοιβής έχει να κάνει με τη συμπεριφορά, ως αποτέλεσμα συνειρμών που συνδέουν ένα ερέθισμα με την απάντηση σε αυτό. Ως εκ τούτου, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι η θεωρία για το κίνητρο επίτευξης συγγενεύει με τις συνειρμικές θεωρίες. «Στόχος», όμως, σημαίνει «αντικείμενο προσπαθειών», ενώ «σκοπός: το απώτερο σημείο στο οποίο αποβλέπουν οι ενέργειες, οι σκέψεις ή οι αποφάσεις μας.» (Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας Γ. Μπαμπινιώτη) Σύμφωνα με τους παραπάνω ορισμούς, η στοχοθέτηση δεν αφορά παρά στην επιλογή συγκεκριμένων ενεργειών που αποβλέπουν στην επιδίωξη ενός μεγαλύτερου σκοπού. Θέτω έναν σκοπό για την κατάκτηση του οποίου προσηλώνομαι στην επιδίωξη μια σειράς μικρότερων στόχων. «Αποσκοπώ: αποβλέπω», ήτοι, «στην επίτευξη συγκεκριμένου αποτελέσματος, παύω να κοιτάζω οτιδήποτε άλλο, συγκεντρώνοντας το βλέμμα και την προσοχή μου σε αυτό.» Μιλάμε, λοιπόν, για «θέσπιση στόχων και σκοπών», για ενέργειες, δηλαδή, που, μάλλον, έχουν να κάνουν με τη συνολική στάση και την αυτοπραγμάτωση του ατόμου, παρά με επιμέρους συμπεριφορές και παρορμητικές αποφάσεις. Ώστε το κίνητρο επίτευξης αφορά στις γνωστικές θεωρίες, που σημαίνει πως είναι μετρήσιμο και πως από τη μελέτη συνδυαστικών αποτελεσμάτων είναι δυνατόν να εξαχθούν βάσιμα επιστημονικά συμπεράσματα. Ερευνητές του κινήτρου επίτευξης, για παράδειγμα, «έχουν, επανειλημμένα, χρησιμοποιήσει την ιδέα της πληροφόρησης για την πιθανότητα επιτυχίας, προκειμένου, η υποκειμενική εκτίμησή της, να κρατηθεί σταθερή, υπό διάφορες συνθήκες». Η υποκειμενικότητα, άρα, του προσωπικού κινήτρου καταλήγει μέσω της επαγωγικής γενίκευσης σε επιστημονική αντικειμενικότητα. Βιογενείς και κοινωνιογενείς ορμές καθορίζουν την προσωπικότητα ενός ατόμου και εξωτερικοί παράγοντες τις προσδοκίες του. Είμαστε, επομένως, δέσμιοι ενστίκτων, παθών και πιθανοτήτων. Είναι, άραγε, ουτοπικό να θέτουμε υψηλούς σκοπούς που υπερβαίνουν την παρούσα κατάσταση των δυνατοτήτων μας; Αυτό, βέβαια, εξαρτάται σημαντικά από το εσωτερικό μας κίνητρο. Ας μην ξεχνάμε, εξάλλου, ότι τίποτα ποτέ δεν υλοποιήθηκε, χωρίς πρώτα κάποιος να το έχει οραματιστεί...